MANASTIR OSTROG




Na
petnaestak kilometara od Danilovgrada u smeru Nikšića nalaze se
Bogetići, gde se desno skreće za manastir Ostrog, najveću svetinju
hrišćana iz Crne Gore i sa prostora zemalja bivše Jugoslavije. Pribijen
uz ogromnu kamenu gromadu brda Ostrog, gore iznad Bjelopavlicke
ravnice, Manastir impresivno deluje na svakog ko skrene pogled prema
njemu. A kad se nadjete pred ulazom u ovo svetilište i pogledate u
dolinu Zete, pred vama će se ukazati slika raskošne prirode, a u njenom
sredštu zelenilom obrasla krivudava reka.
Ulazeci u areal Manastira,
nakon 8 km krivudavog brdskog puta od Bogetića, stiže se na zaravan na
kome se nalaze prodavnice suvenira, a nešto dalje i Donji manastir
Ostrog. Gornji manastir je visoko u brdu (900 m/m) i delom zavučen u
pećinu. Do njega vodi vrlo strmi put sa dvadesetak ostrih krivina, koji
prolazi kroz šumu sa pešačkim prečicama.

Manastir
je osnovao mitropolit zahumsko-hercegovački Vasilije Jovanović 1656.
godine, i u njemu živeo do svoje smrti, 1671. godine. Zbog svojih
zasluga za života i očuvanosti tela posle smrti dugi niz godina,
proglašen je za sveca sa imenom sv. Vasilije Ostroški.

U
Gornjem manastiru su smeštene dve neobične pećinske crkvice - Vavedenja
Bogorodice i Svetog krsta. U crkvici Vavedenja smesten je civot sv.
Vasilija, koji je posle smrti prozvan Čudotvorcem. Obe crkvice su
živopisane lepim freskama koje su nedovoljno vidljive zbog čadji i
slabog osvjetljenja. Od ulaznih vrata u Gornji manastir do gornje
crkvice treba preci 77 stepenica. Zanimljivo je istaći da je sv.
Vasilije za života iz vlastitih sredstava obnovio staru, Vavedenjsku
crkvu i kupio komad obradive zemlje, da bi kaludjeri mogli obezbediti
osnovne prehrambene namirnice.
Donji manastir je podignut 1820.
godine na nadmorskoj visini 800 metara. Na ulazu u ovaj manastir nalazi
se crkva Sv. Trojice iz 1824. godine. Kako su oba manastira zavučeni
pod brdom, ovde je i zimi prijatna klima.
Manastir Ostrog je preko
cele godine najposećenije svetilište u Crnoj Gori. Posećuju ga vernici
svih vera i sa prostora cele bivše Jugoslavije i iz mnogih drugih
zemalja. Posle Hristovog groba i Svete Gore, manastir Ostrog je treće
najposjecenije svetiliste u hriscanskom svetu.
Najveci deo
hodočasnika moli se svetom Vasiliju da im pomogne u ostvarivanju
najvecih životnih želja, prvenstveno radi ozdravljenja. Tradicionalni
dan okupljanja vernika je 12. maj, dan sv. Vasilija, kada se okupima
hiljade vernika na ovom prostoru. Mnogi dolaze pešice, a neki i
bosonogi, kako se nekad masovno dolazilo u pohode večnom domu sv.
Vasilija Ostroškog.

Hram Svetog Save





Hram
svetog Save je najveći pravoslavni hram na svetu. On se nalazi u
istočnom delu Svetosavskog trga, na opštini Vračar, u Beogradu.
Podignut je na mestu na kome se misli da je Sinan paša 1595. godine
spalio mošti svetog Save, osnivača Srpske pravoslavne crkve. Izgradnja
crkve je finansirana isključivo dobrovoljnim prilozima. Nedaleko od
hrama je parohijski dom, a tu će se nalaziti i predviđena zgrada
patrijaršije. Ovaj spomen-hram predstavlja organski deo savremene
živopisne siluete Beograda, čineći jedno od njegovih glavnih obeležja.

Arhitektura

Hram
se nalazi na kraju beogradske linije Kalemegdan - Trg Republike -
Terazije - Beograđanka - hram svetog Save. Izgrađen je u
srpsko-vizantijskom stilu, sa četiri zvonika visoka 44 m. Visina vrha
kupole iznosi 70 m, dok je glavni pozlaćeni krst visok još 12 m, što
vrhu hrama daje ukupnu visinu od 82 m, a nadmorsku visinu od 134 m (64
m iznad nivoa reke Save). Zbog toga ova crkva zauzima istaknuto mesto
na beogradskom horizontu i vidljiva je sa svih prilaza gradu.
Hram
zauzima površinu od 3.500 kvadratnih metara u prizemlju, uz dodatnih
1.500 m² na tri galerije na prvom nivou. Postoji još i galerija od 120
m² na drugom nivou, na kome se nalazi i spoljašnji vidikovac koji se
prostire oko cele kupole. Hram se u pravcu istok-zapad proteže 91 m, a
u pravcu sever-jug 81 m. Kupole su ukrašene sa osamnaest pozlaćenih
krstova u tri veličine, dok se u zvonicima nalazi 49 zvona.

Crkva
može da primi 10.000 vernika, a na zapadnu horsku galeriju može da
stane 800 horista. Ispod poda hrama je izgrađena riznica i kripta
svetog Save, kao i grobna crkva svetog kneza Lazara, ukupne površine
oko 1.800 m².
Hram je obložen belim mermerom i granitom, a
živopisanje, koje tek predstoji, biće urađeno u tehnici mozaika.
Predviđeno je da se u glavnoj kupoli nalazi ogroman mozaik Hrista
Pantokratora.

Izgradnja

Izgradnja hrama je tekla veoma sporo.
1895,
tri stotine godina nakon spaljivanja moštiju svetog Save, u Beogradu je
osnovano Društvo za podizanje hrama svetog Save na Vračaru, čiji je
cilj bio da se na mestu spaljivanja moštiju podigne hram. Omanja crkva
koja je podignuta na mestu budućeg hrama je kasnije pomerena da bi
izgradnja hrama mogla da otpočne. 1905. godine se raspisuje javni
konkurs za izradu projekta; svih pet prispelih radova je odbačeno kao
nedovoljno dobro.


Spomenik Svetom Savi u dvorištu hrama

Izbijanje
Prvog balkanskog rata 1912. godine, kao i Drugi balkanski i Prvi
svetski rat koji su sledili, zaustavili su sve aktivnosti na izgradnji
hrama. Nakon rata, 1919. godine, Društvo je ponovo ustanovljeno. Nov
konkurs je raspisan 1926; ovog puta su stigla 22 projekta. Premda prva
i treća nagrada nisu dodeljene, arhitektonsko rešenje arhitekte Bogdana
Nestorovića, koje je osvojilo drugu nagradu, proglašeno je za
najuspešnije. Odbor za izgradnju hrama je 1930. poverio izradu projekta
arhitekti Nestoroviću, kao i arhitekti Aleksandru Deroku, uz saradnju
inženjera Vojislava Zađine.
Četrdeset godina nakon početne zamisli,
i 340 godina nakon spaljivanja moštiju svetog Save, izgradnja hrama je
konačno započela 15. septembra 1935. godine, kada je patrijarh Varnava
izvršio osvećenje temelja. Kada su radovi poodmakli, patrijarh Gavrilo
je 10. maja 1939. godine svečano osvetio temelje, i u oltaru, uz kamen
temeljac, položio povelju. Dalja izgradnja bila je prekinuta napadom
Nemačke na Jugoslaviju, 6. aprila 1941. Od početka građevinskih radova
do nemačke okupacije, izgrađeni su temelji hrama i podignuti su zidovi
visine 7 i 11 m.
Nemačka okupaciona vojska je koristila prostor
unutar nedovršenog hrama kao parkiralište, a 1944. su ga za istu svrhu
koristili partizani i Crvena armija. Kasnije su razna preduzeća
koristila prostor kao magacin. Društvo za izgradnju hrama je prestalo
da postoji.
1958. patrijarh German dolazi na čelo Srpske pravoslavne
crkve i obnavlja ideju o podizanju hrama. Nakon 88 ponovljenih molbi -
i isto toliko odbijanja - dozvola za nastavak gradnje je dobijena u
leto 1984. i od republičke i od gradske vlasti. Profesor Branko Pešić,
koji je imenovan za novog arhitektu hrama, prepravio je prvobitni
projekat da bi se bolje iskoristili novi materijali i građevinske
tehnike.
30. aprila 1985. godine patrijarh German je, u prisustvu
svih srpskih arhijereja, ponovo osvetio hram, položivši povelju o
nastavku radova u novim istorijskim prilikama. 12. maja 1985.
patrijarh, 20 episkopa i brojno sveštenstvo su služili svečanu
Liturgiju, kojoj je u unutrašnjosti zidina hrama prisustvovalo oko
12.000 vernika, dok je u porti bilo još oko 80.000 ljudi. Izgradnja je
ponovo otpočela 12. avgusta 1985. Zidovi su podignuti do pune visine od
40 m.
Najveće dostignuće je bilo podizanje centralne kupole teške
4.000 tona. Ona je bila napravljena na zemlji, a zatim je, zajedno sa
pokrivačem od bakarnog lima i velikim pozlaćenim krstom visokim 12
metara i teškim 4 tone, podignuta i postavljena na zidove. Podizanje,
koje je trajalo 40 dana, završeno je 26. juna 1989.
2004. godine je
završena gradnja eksterijera. Postavljena su zvona i prozori, a fasada
je takođe završena. Međutim, radovi na unutrašnjoj dekoraciji još nisu
gotovi.

Hilandar




Hilandar
je srpski manastir koje se nalazi na severnom delu Svete Gore - monaške
republike sa 20 velikih manastira, smeštenoj na trećem kraku poluostrva
Halkidiki u severnoj Grčkoj. Manastir je nekoliko kilometara udaljen od
mora. Manastir Hilandar je, spolja gledan, sličan velikom
srednjovekovnom utvrdjenju. Opasan je debelim zidovima visokim i do 30
metara, dok je čitav kompleks zidina dug oko 140 metara, a širok skoro
75 metara. Na južnoj i istočnoj strani manastirskog kompleksa uzdižu se
dve velike kule – pirgovi.
Krajem XII veka vizantijski car Aleksije
III Andjeo dao je pravo velikom županu Stefanu Nemanji (u monaštvu
Simeon) i njegovom sinu monahu Savi (budućem Svetom Savi), da na
ruševinama nekadašnjeg vizantijskog manastira Helandariona, podignu
srpski manastir u rangu carske lavre. Vizantijskii car je 1198. izdao
povelju Simeonu i Savi kojim se manastir Hilandar i svetilište u
Milejama daruju ‘’da Srbima budu na večni poklon.’’ Simeon i Sava su
podigli, uz finansijsku podršku župana Stefana, budućeg kralja Stefana
Prvovenčanog, crkvu posvećenu Vavedenju Bogorodice, oko koje je
obrazovan čitav kompleks gradjevina: bedemski zidovi, konaci, pirgovi –
kule (pirg Svetog Georgija i pirg Svetog Save).
Sava je 1200. sastavio Hilandarski tipik kojim je odredjen način života monaha u manastiru.
Srpski
kralj Uroš I je 1262, da bi zaštitio manastir sa kopnene strane,
podigao veliki pirg – kulu Preobraženja iznad manastira. U tom pirgu će
1264. hilandarski monah Domentijan sastaviti Žitije Sv. Simeona, pošto
je dve decenije ranije, u Kareji (1243) sastavio Žitije Sv. Save
Srpskog.
Kralj Milutin je 1303. na temeljima stare, sazidao novu
crkvu Vavedenja Bogorodice koja je sačuvana do danas, utvrdio je
bedemske zidove, i podigao nove konake u kompleksu. U vreme Milutina
podižu se novi pirgovi - kule, jedna na putu od Hilandara ka morskoj
obali, tzv. ''Milutinov pirg'', druga na obali mora ''Hrusija'' sa
crkvom Sv. Vasilija, zadužbinom Stefana Dečanskog. Glavni hram je
živopisan 1321, a u isto vreme oslikane su trpezarija i grobljanska
crkva.
U vreme cara Stefana Dušana (1331-1355) Sveta Gora došla je
pod njegovu vlast, pa su Hilandar, ali i drugi svetogorski manastiri,
bili obasuti bogatim darovima. Car Dušan se u Hilandar sklonio
1347-1348, od kuge koja je besnela na Balkanu. Hilandar je,
zahvaljujući darovima srpskih vladara, raspolagao velikim imanjem –
metosima u Pomoravlju, u Hvosnu i oko Peći (današnja Metohija), u
dolini reke Strume, u okolini Soluna i na samom poluostrvu Halkidiku.
Samo na Svetoj Gori, posed manastira Hilandara zahvatao je petinu njene
ukupne teritorije. Sledeći primere vladara, srpska vlastela je takodje
bogato darivala manastir novim imanjima (sevastokreator Vlatko, veliki
vojvoda Nikola Stanjević, despot Dejan) ili bogato ukrašenim
bogoslužbenim knjigama i drugim dragocenim predmetima.
Knez Lazar
Hrebeljanović je ktitor prostrane spoljne priprate koja je oko 1380.
sazidana uz zapadnu stranu crkve Vavedenja Bogorodice, čime je glavni
manastirski hram iz doba kralja Milutina dobio svoj konačni izgled.
U
kompleksu manastira Hilandara, i oko njega, zidali su, uz Nemanjiće, i
drugi srednjevekovni vladari, bogati feudalci, crkveni poglavari i
mnogi priložnici. Despot Jovan Uglješa je pred pogibiju u bici na
Marici 1371, manastiru poklonio nova imanja, a smatra se da je Toma
Preljubović platio oko 1375, oslikavanje crkve Sv. Arhandjela. U
Hilandar su se, uzmičući pred Turcima, sklonili mnogi svetovni i
crkveni velikodostojnici.
Posle privremenog gubitka samostalnosti
(1387-1403), Hilandar je je, zajedno sa Svetom Gorom od 1430. do 1912.
bio pod osmanskom vlašću. U vekovima turske vladavine, Hilandar su
pomagali i ruski carevi i moldavski kneževi u XVI veku, a srpski
patrijarsi iz Peći (Antonije, Jovan, Maksim), hercegovački mitropolit
Simeon i beogradski mitropolit Simeon u XVII veku. Hilandarski monasi
su u XVIII veku uspostavili žive veze sa Karlovačkom mitropolijom i
srpskim crkvenim opštinama u južnoj Ugarskoj i u Bosni, dok su Bugari
takodje značajno doprineli očuvanju duhovnog života u manastiru,
posebno prilozima posle velikih požara 1722 i 1776. U Hilandaru je
bugarski monah Pajsije napisao čuvenu Istoriju slavjano-bolgarsku
(1762). U Hilandaru je u zimu 1765-1766 boravio Dositej Obradović, koji
je ostavio svedočanstvo o sporu Srba i Bugara oko uprave nad
manastirom. Od kraja XVIII veka, manastirom prestaje da upravlja
iguman, već se igumanijom manastira smatra čudotvorna ikona Bogorodice
Trojeručice. (Iguman se ponovo bira tek od 1991).
Hilandar je, posle
obnove Srbije, povremeno pomagao i knez Miloš Obrenović (1820. i 1835),
premda je većina monaha u manastiru bila bugarske narodnosti. Spor oko
uprave manastirom rešen je posle posete kralja Aleksandra Obrenovića
Hilandaru 1896. Kraljevina Srbija je platila manastirske dugove i
monasi su ponovo mogli da dolaze iz Srbije i drugih srpskih krajeva.
Početkom XX veka, manastir je ponovo imao većinu srpskih monaha.
Hilandar je, takodje, u pratnji premijera Nikole Pašića, posetio i
kralj Petar I Karadjordjević.
U manastirskom kompleksu nalaze se
gradjevine sačuvane od osnivanja manastira, zatim gradjevine koje su
obnavljane posle raznih požara i najzad one koje su podignute u novije
vreme, uglavnom u XIX veku. Manastir se nalazi pod jurisdikcijom
Vaseljenske patrijaršije u Carigradu (današnjem Istanbulu), a staranjem
manastirskog bratstva, naše i grčke države dobro se čuva, održava i
obnavlja.

Arhitektura

Današnju
glavnu manastirsku crkvu – Vavedenja Bogorodice - sagradio je početkom
XIV veka kralj Milutin, na temeljima prvobitne crkve koju su podigli
Simeon Nemanja i Sveti Sava. U vreme kneza Lazara, oko 1380, uz crkvu
je sagradjena priprata.
Kompleks je ogradjen odbrambenim zidovima
koji su pojačani pirgovima – kulama, Svetog Save i Svetog Georgija uz
koje su podignuti visespratni konaci, kapele, paraklisi, bolnica i
drugi prateći objekti. Gradjevine su zidane u vizantijskoj
arhitektonskoj tradiciji od tesanog kamena sa naizmeničnim redovima
opeke, dok su podovi i balkoni izradjeni od drveta. Pored glavne
manastirske crkve u Hilandaru se nalazi još 12 manjih crkava i kapela
sa živopisima iz raznih vremena, sa ikonostasima iz doba različitih
umetničkih škola, sa ikonama, utvarima i drugim predmetima značajne
umetničke vrednosti.
Na glavnoj crkvi Vavedenja Bogorodice ima
sačuvane prvobitne plastike, dok je pod u crkvi ukrašen mozaikom
izuzetne umetničke lepote.

Živopis

Sačuvani
živopis u kompleksu manastira svedoči o visokoj umetničkoj vrednosti
slikara iz raznih perioda. Najstariji sačuvani živopis je s kraja XIII
veka u kapeli na pirgu Svetoga Georgija (završni radovi 1981. godine).
S početka XIV veka je živopis u glavnoj crkvi (samo u južnoj pevnici
očišćen od kasnijeg preslikavanja iz XIX veka) i u timpanu iznad stare
trpezarije. S kraja XIV veka je živopis u crkvi Svetih Arhandjela. U
XVII veku islikana je manastirska trpezarija (slikar Georgije
Mitrofanović), crkva Svetog Trifuna, kapela Svetog Nikole i neke od
kapela uz crkve. U XVIII i XIX veku živopisan je veći broj kapela.
Izvan manastirskog kompleksa sačuvan je živopis iz XIII veka u pirgu na
''Spasovoj Vodi'' i iz XVII veka. S početka XIV veka je živopis u
grobljanskoj crkvi. U XVI veku nastao je živopis u crkvi Molivoklisiji
kod Kareje, a u XVII veku u crkvi Svetog Trifuna pored samog manastira.

Ikonopis

U
riznici Hilandara sačuvano je oko 500 ikona nastalih od XII do XIX
veka. Antologijsku vrednost imaju: mozaička ikona Presvete Bogorodice
iz XII veka, ikona Hrista, ikona Bogorodice, iz druge polovine XIII
veka, ikona Bogorodice Trojeručice iz XIV veka i devet drugih ikona iz
''Hilandarskog čina'' koje potiču iz šezdesetih godina XIV veka. Pored
pojedinačnih ikona u svim crkvama, paraklisima i kapelama, u kompleksu
manastira, kao i van samog kompleksa, nalazi se veći broj ikonostasa
nastalihu XVII, XVIII i XIX veku.

Riznica

Riznica
manastira Hilandara, biblioteka i fondovi sadrže predmete neprocenjive
umetničke i istorijske vrednosti kao što su rukopisi, povelje, ikone,
knjige, skupoceni predmeti od zlata, dragog kamenja, slonovače, veza i
dr. Samo rukopisnih knjiga u riznici koje datiraju iz raznih vremena –
od XII do kraja XIX veka, ima preko hiljadu. Najznačajniji su
Jevandjelje patriajrha Save iz treće četvrtine XIV veka, Romanovo
jevadjelje iz 1337, Izborno jevandjelje vojvode Nikole Stanjevića,
Beseda Jovana Zlatoustog, ispisana u Smederevu sredinom XV veka,
Apostol igumana Viktora iz 1660. itd. Medju retkim štampanim knjigama
nalazi se nekoliko primeraka iz cetinjske štamparije iz doba Djurdja
Crnojevića: tri Oktoiha prvoglasnika iz 1494 i tri Psaltira sa
posledovanjem iz 1495, dok iz venecijanske štamparije Božidara Vukovića
i njegovog sina Vićenca, manastirska riznica poseduje oko tridesetak
različitih izdanja.
Veliku umetničku vrednost imaju i druge
dragocenosti hilandarske riznice: duborezni diptih monahinje Jefimije,
posvećen njenom rano preminulom sinu Uglješi Despotoviću, vezena zavesa
za ikonostas despotice Jelene, u monaštvu Jefimije (oko 1400), zavesa
ruskog cara Ivana IV Groznog, sa izvezenim likovima Hrista, ruskih
svetaca, ali i Sv. Simeona i Sv. Save, itd.
U manastirskoj
biblioteci čuvaju se uz brojne rukopise na starosrpskom i grčkom
jeziku, pisani na pergamentu i hartiji, ukupno 367 povelja, od kojih
172 povelje vizantijskih careva, 154 povelje srpskih vladara, nekoliko
povelja ruskih careva i moldavskih kneževa, oko 150 primeraka
prvoštampane srpske knjige, turska dokumenta i isprave, veliki broj
dragocenih arhivskih dokumenata, bakrorezne i drvorezne ploče sa kojih
su otiskivane grafike u bakrorezu i drvorezu u XVIII i XIX veku.
Sačuvani
rukopisi, bogato ukrašavani i velike umetničke vrednosti, zajedno sa
knjigama i drugim umetničkim predmetima predstavljaju dragocenu gradju
za izučavanje naše nacionalne istorije, istorije umetnosti i kulturne
istorije srpskog naroda

Manastir Ravanica





Manastir Ravanica je manastir u Srbiji i nalazi se u podnožju Kučajskih planina, pored sela Senje kod Ćuprije. Ravanica je zadužbina kneza Lazara, koji je poginuo u bici na Kosovu na Vidovdan, 28. juna 1389.

Crkva
je posvećena Vaznesenju Gospodnjem i ograđena je čvrstim odbrambenim
zidom sa sedam kula. Ravanica je sagrađena između 1375. i 1377. godine,
a freske su oslikane nekoliko godina pred Kosovsku bitku. Ktitorska
kompozicija je izmenjena i doslikana je Lazareva pogibija. Na njoj se,
pored kneza Lazara nalazi i knjeginja Milica i njihovi sinovi Stefan i
Vuk.
Po svojim arhitektonskim i likovnim obeležjima ravanička crkva
predstavlja početak moravske škole. Crkva predstavlja originalno
arhitektonsko rešenje nastalo spajanjem svetogorske tradicije trolisne
osnove i modela upisanog krsta sa pet kupola, odomaćenog u vreme kralja
Milutina. Trolisna osnova je postala uzor u daljem razvoju prostorne
koncepcije hramova. Crkva je zidana naizmeničnim redovima kamena i
opeke, ukrašena je keramoplastičnim dekorativnim elementima i bogatom
reljefnom plastikom.
Na freskama, koje su ostale očuvane u oltarskom
i glavnom unutrašnjem prostoru crkve, zapažaju se izvesne novine vezane
za šeme u izboru tema i ciklusa (Veliki praznici, Hristova stradanja,
Čuda i parabole), koje će postati pravilo u oslikavanju potonjih
hramova Moravske Srbije. U kupolama su freske Hrista, Bogorodice,
Anđela i proroka, u oltaru su predstave Hristovog stradanja i
ovaploćenja, dok su u naosu ciklusi Velikih praznika, Čuda i
jevanđelskih pripovesti kao i sveti ratnici i monasi. U samoj crkvi
danas se nalaze mošti kneza Lazara.
Kao značajno središte duhovnog,
kulturnog, književnog i umetničkog života Ravanica je uticala na
nastanak više crkava i manastira, među kojima se ističu obližnji
manastir Sisojevac i crkve u Petruškoj oblasti.
Do danas su sačuvane
tri kule i deo severnog bedema, ali je za potrebe odbrane manastira
podignutog u dolini sigurno bilo neophodno veliko i jako utvrđenje. U
starim izvorima se pominje da je manastirska utvrda imala 7 pirgova,
dok je jedan putopisac 1568. godine video svega 4 očuvane kule. U prvoj
polovini 19. veka, 1829. godine, je unutar manastirskog kompleksa još
uvek postojala velika trpezarija iz srednjeg veka, ali nje danas više
nema.

Manastir Žiča





Ovo duhovno središte Srbske crkve osnovao je
Srbski kralj Stefan Prvovenčani početkom XIII veka. Prema
svedočanstvima biografa Domentijana i Teodosija, podizanje manastira
Žiče počelo je posle povratka svetog Save (1208. godine) iz Svete Gore.
Izgradnja novog središta Srbskog Arhiepiskopa, zbog političkih i drugih
prilika, trajala je dosta dugo. Radovi su uorzani posle 1219. godine,
kada je dobijena samostalnost Srbske crkve, i Žiča postaje prvo sedište
Srbske arhiepiskopije. Manastir je sa svim potrebnim objektima bio
završen 1230. godine, kada je na zapadnoj strani podignuta prostrana
spoljna priprata sa kulom.
Manastir Žiča je u svom viševekovnom
postojanju doživeo sudbinu kao i brojni spomenici Srbskog nasleđa. Tome
je u velikoj meri doprineo i glavni put koji je vezivao severni i južni
kraj Balkanskog poluostrva. Žiča je rušena i obnavljana, a svaka obnova
menjala joj je izgled. Prve znane obnove i dorade bile su krajem XIII i
tokom prvih decenija XIV veka. Zbog turske najezde 1500. godine, iguman
žički Teofilo morao je, sa bratijom, da napusti manastir Žiču i pređe u
Srem, u manastir Šišatovac. U turskom popisu iz 1560. godine u Žiči se
pominju dva kaluđera. Na manastirskim ruševinama, smederevski
mitropolit Zaharije je 1562. godine podigao đelije, o čemu svedoči
zapis na kamenoj ploči. I kasnije, tokom XVI i XVII veka, u turskim
defterima pominje se manastir Žiča „kod sela Kruševca". Godine 1730. je
na crkvu stavljen novi krov. U vreme Prvog Srbskog ustanka Karađorđe je
podigao konak koji je stradao. Velika obnova manastira Žiče počela je
1855. godine. Sredinom XIX veka, 1859. godine. u manastiru je bila 41
bogoslužbena knjiga, među kojima i „jedan stari služebnik rukopisni".
Crkva Svetog Spasa je današnji izgled dobila posle detaljne
restauracije u periodu od 1925. do 1936. godine. Prilikom ove obnove
vrađena je spolja prvobitna crvena boja. Za vreme Drugog svetskog rata
Žiča je stradala od nemačkog bombardovanja, pri čemu su porušeni
istočni deo severnog paraklisa sa kubetom, svod između ovog prostora i
pevnice i severni zid zapadnog dela hrama. Porušeni delovi obnovljeni
su 1953. godine. Crkva manastira Žiče dosta je stradala i u zemljotresu
1990. godine.
Crkva manastira Žiče pripada raškoj graditeljskoj
školi. Osnovu hrama čini prostrani brod sa širokom apsidom na istočnoj
strani. Pevnički prostor, koji u osnovi ima izgled poprečnog broda,
daje osnovi hrama izgled slobodnog krsta. Na središnjem delu je kupola.
Crkva Svetog Spasa je vremenom pretrpela izvesne izmene: proskomidija i
đakonik su prošireni. a bočne kapele uz staru pripratu naknadno su
prizidane. Priprata je takođe kasnije prizidana. Visoka kula-zvonik
zidana je u isto vreme kada i spoljna priprata. Crkva je zidana kamenom
i opekom. Po svojoj arhitektonskoj složenosti, crkva manastira Žiče se
odlikuje različitim umetničkim shvatanjima, a najviše je prožeta duhom
vizantijskog graditeljstva.
U hramu manastira Žiče postoje tri
slikarske celine. Najranije freske u Spasovom hramu urađene su
neposredno posle Savinog povratka iz Nikeje i dobijanja samostalnosti
Srbske crkve 1219. godine. Taj stari živopis delom je sačuvan samo u
pevničkim prostorima. Ovo slikarstvo po svojim odlikama blisko je
živopisu Bogorodičinog hrama manastira Studenice. Krajem XIII veka Žiča
je zapaljena i potom zapustela. Na njenoj obnovi rađeno je u vreme
arhiepiskopa Jevstatija II (1292-1309) i Nikodima (1317-1337), kada je
živopisana trpezarija, crkva prekrivena olovom, podignuta kula i još
mnogo toga obnovljeno i izgrađeno.
Novi živopis u hramu manastira
Žiče urađen je u vreme Srbskog kralja Milutina (1282-1321), ali je
kasnije dosta stradao. Fragmenti ovog slikarstva sačuvani su na
istočnom zidu prolaza ispod kule, gde su i kompozicije ktitora, kralja
Stefana Prvovenčanog i kralja Radoslava. Iz ovog vremena potiču i
freske u priprati, naosu i bočnim kapelama.
Mala crkva. Ova crkvica
koja je posveđena svetim ratnicima Teodoru Tironu i Teodoru Stratilatu,
kao svoje zaštitnike ima i apostole svetog Petra i Pavla, nalazi se
istočno od glavnog manastirskog hrama. Crkva je skromnih dimenzija i
podignuta je kada i glavna crkva. Osnova je jednobrodna, sa apsidom na
istočnoj strani i polubočastim svodom. Crkva je živopisana polovinom
XIV veka.
Pri manastiru Žiči veđ nekoliko decenija uspešno deluje
ikonopisačka škola. Brojne ikone, koje su ikonopisale darovite
monahinje ovog manastira, nalaze se u brojnim Pravoslavnim hramovima u
zemlji. Crkva Manastira Žiče stradala je u zemljotresu 1937 godine.
Hram Hrista Spasa generalno je restaurisan 1990/91. godine i tom
prilikom vrađen mu je prvobitni izgled.

Manastir Koporin





Manastir Koporin je zadužbina Srbskog despota
Stefana Lazarevića. Podignut je početkom XV veka, svakako posle 1402.
godine jer je pored predstave Stefana kao ktitora tu i njegova titula
despota koju je dobio te godpne za viteške zasluge u bitki kod Angore,
turski popisi pominju ovaj manastir 1516. i 1572. godine.
Kao i
ostali Srbski manastiri ni on nije odoleo najezdi turaka. Bio je u
ruševinama sve do 1880. godine, kada je započela njegova obnova.
Najveću obnovu doživela je ova svetinja posle Drugog svetskog rata,
kada u nju dolazi igumanija Sara (Đuketić) sa delom svog sestrinstva iz
manastira Ćelija. Novi konak sa kapelom Roždestva Presvete Bogorodpce
podignut je 1966. godine. Velika zvonara sagrađena je 1976, a u naosu
hrama ispod ktitorske kompozicije pronađen je, 1977. godine. grob sa
zemnim ostacima za koje se pretpostavljadasu despota Stefana Lazarevića.
Iako
pripada moravskoj skupini, u arhitekturi crkve manastira Koporina ima
izvesnih odstupanja: umesto trikonhosne osnove, osnova hrama je
pravougaona sa apsidom nepravilnog kružnog oblika. Nad središtem hrama
je kupola oslonjena na pilastre. Spoljna priprata dozidana je u XIX
veku i tom prilikom oštećen je zapadni zid kao i delovi živopisa. Kao
materijal korišćen je kamen, ređe opeka, kojom su uglavnom markirani
detalji vrlo skromne spoljne dekoracije.
Fresko-slikarstvo crkve
manastira Koporina je po mnogo čemu zanimljivo. Po svom sadržaju vezuje
se za starije Srbske spomenike, a po umetničkim odlikama blisko je
slikarstvu manastira Sveti Andrija na Treski. Posebno je naglašen
crtež. U donjoj zoni prikazane su stojeće figure, među kojima je i
despot Stefan. Druga zona posvećena je stradanju Hristovom, a iznad nje
je ciklus Velikih praznika.

Manastir Sveti Stefan





Manastir Sveti Stefan, najbogatiji na Meteorima, stoji na jednoj ogromnoj stijeni iznad Kalambake.

Najpristupacniji
je od svih manastira. Osnivanje manastira datira negde iz 14-og vijeka.
Izgradili su ga Antonije Katakuzin i Filot Sjatenski. Crkva Svetog
Karalambosa je podignuta 1798 godine poslje cega je manastir bio znan
kao manastir Sveti Stefan i Sveti Vaseljenski Karalambos.

Godine
1856 izgradjena je Konstantinovu skola u Kalambaki. Dok je 1880-te
godine u manastiru boravilo tridesetjedan kaludjer, do 1960 je bio
gotovo pust. sledece godine je pretvoren u zenski samostan, danasnje
zajednice u u razvitku

Manastir Rukumija





Ispod
Sopota "u šumi, na jednom ocednom mestu" na levoj obali reke Mlave,
nalazi se srednjevekovni manastir Rukumija, koji narodna tradicija
pripisuje knezu Lazaru i vezuje za kult sestre Jelice. Ovoj grupi
manastira vezanih za ovaj kult pripadaju i crkve Sestroljin, Zaova i
Bradača. Na osnovu narodne pesme neistorijskog ciklusa "Bog nikom dužan
ne ostaje", naivna narodna etimologija dovodi ime manastira u vezu sa
rukama sestre Jelice koju su braća Pavle i Radul rastrgli konjima na
optužbu snaje Pavlovice. Istorijska nauka, pak, dovodi ime manastira u
vezu sa grčkom reči Gerokomija što znači starački dom, mesto gde se
smeštaju ostarela lica koji su socijalni slučajevi. Veći srednjevekovni
manastiri imali su u svom kompleksu i odeljenja za smeštaj i lečenje
starih i iznemoglih lica. Novija manastirska tradicija koja govori o
kralju Milutinu kao ktitoru Rukumije, nema istorijskog osnova.
Srednjevekovni izvori manastir ne pominju, a nema ga ni u popisu
braničevske oblasti iz 1476. godine, u kome se pominje samo selo
Rukomije sa 22 kuće kao sastavni deo zajedničkog timara Hasan-bega,
Abduselima i Abdurahmana, koji zajedno idu u vojnu, a od sela imaju
prihod od 2.098 aspri. Verovatno Rukumija tada nije bila manastir već
samo parohijska crkva. Istorijska nauka identifikuje Rukumiju sa
manastirom Vrlište ili Varlište iz kasnijih turskih popisa, lociranog
između sela Rukomije i Makovca. Oba ova sela, knez Lazar je
svojevremeno poklonio Ravanici. U vreme sultana Murata III u manastiru
živi iguman bez monaškog bratstva, a godišnja obaveza prema sultanovoj
blagajni iznosi 300 akči. Ne raspolažemo nikakvim podacima o daljoj
istoriji manastira sve do vremena austrijske okupacije.
Opis iz
1733. godine koji je ostavio Maksim Ratković, egzarh beogradskog
mitropolita, kaže da je crkva posvećena Vaznesenju Gospodnjem "mala,
kamenem sozdana na ćemer, pokrovenoj tureckoju cigloju po šindri
staroj". Priprata je bila od dasaka, pa je i svod od dasaka bio urađen,
a na levoj strani je od kamena grob prepodobnog Martirija Sinajita.
Unutrašnjost crkve bila je okrečena a nameštaj primitivan. Carske dveri
na ikonostasu bile su neispravne. Među bogoslužbenim knjigama bilo je
nekoliko rukopisnih: evanđelje, triod posni, triod cvetni, sabornik,
psaltir i minej sa službama Gospodnjih praznika. Konak i ekonomske
zgrade: trpezarija, kuhinja, rakičinica i štala, bili su od čatme
olepljene blatom. Manastirska porta bila je ograđena plotom, sa velikom
kapijom od dasaka i jednom malom. Bunar je bio neupotrebljiv. Od
imovine je posedovao voćnjak sa 40 stabala, dve bašte, dva vinograda i
4 livade. Bratstvo su činili: iguman jeromonah Dimitrije rodom iz
Banata, koji se iako sedamdesetogodišnjak, bavio pčelarstvom i imao je
svoje 73 košnice; monah Gavrilo, deset godina mlađi i takođe iz Banata,
koji je bio nepismen i imao samo 8 košnica; i jeromonah Visarion, bivši
paroh smederevski, koji se zamonašio posle smrti popadije.
Za
Rukumiju su, kao posetioci i staraoci, vezani braća Šljivić - Živko i
Jovan, rodom iz Brežana a kasnije nastanjeni u Bradarcu. Bili su
poznati u borbama Prvog srpskog ustanka kao izuzetno hrabri pa su i u
pesmama opevani. Živko je postao vojvoda u knežini ramskoj, a mlađi
Jovan je branio Poreč (D. Milanovac) posle pogibije Hajduk Veljka i
pada Negotina, i u tim borbama bio smrtno ranjen. Vojvoda Živko
sahranio je brata u manastirskoj crkvi "kod srednjeg stuba s desne
strane". Posle sloma Prvog srpskog ustanka, Turci su spalili i do
temelja razorili Rukumiju.
Današnju crkvu, na istom mestu ali
prostraniju, sazidao je knez Miloš 1825. godine. Zato Joakim Vujić koji
je naredne godine posetio Rukumiju piše "Osnovatelj ovog manastira jest
Jego Knjažesko Sijateljstvo, G. Miloš, koji ga je sopstvenim troškom
dao sozidati". Kako se zaboravilo kome je prethodna crkva bila
posvećena, to je nova posvećena svetom ocu Nikolaju. Pod u crkvi urađen
je od rimske cigle donete sa obližnjih ruševina rimskog Viminacijuma.
Sačuvana su dokumeta o isplatama koje je knez Miloš činio za izgradnju
Rukumije: nabavkama gvožđa u Kragujevcu, čamovih dasaka u Beogradu,
koje su splavom poslane Dunavom do Dubravice, zatim priznanice o
isplatama majstorima: "Janji malom i Nikoli za manastir Rukomiju kod
Požarevca ... Za kontu Janje molera za ikone manastira Rukomije" i sl.
Neposredan nadzor i rukovođenje radovima Miloš je poverio knezu
požarevačke nahije Dimitiju - Mitru Josifoviću (ili Josimoviću) iz
Petke, a za nabavku materijala zadužen je Aleksa Simić, beogradski
bazrđanbaša. Okolna sela su određena da dovlače potreban građevinski
materijal: kamen, ciglu, kreč i drugo. Crkva je 1852. godine, za sumu
od 17.000 groša, iznova živopisana i postavljen nov bogato izrezbaren
ikonostas. Posebno su dveri kitnjasto urađene.
U poslednja dva veka
Rukumija je parohijska crkva, jer je bila siromašna da izdržava monaško
bratstvo. Izveštaj iz 1885. godine kaže da manastir ima samo 18 hektara
gore koje donose mali prihod. Tek 1953. osnovan je pri njoj ženski
manastir.
Arhitektura - Manastirska crkva je sasvim jednostavna
građevina pravougaone osnove, sa oltarskim prostorom na istočnoj
strani, bez pevačkih apsida i kupole. Zidana je od obrađenog i
lomljenog kamena i pokrivena crepom. Nema zvonika. U ukusno urađenoj
publikaciji povodom stosedamdesetpetogodišnjice obnove sadašnje crkve
(1825-1995), konstatuje se da je crkva "sasvim obična građevina. Sva
lepota njena, fizička i duhovna, iza zidova je njenih".
Živopis u
manastirskoj crkvi uradio je 1971. godine monah Naum Andrić, kao svoj
prilog manastiru. Rađen je u tehnici al secco, tj. na suvom malteru i
podražava srpski srednjevekovni živopis. Slikar je naslikao mnogo
likova svetih Srba, pa i scenu Smrti sestre Jelice, ovde označene kao
svete.

KONAK sa 25 odeljenja i trpezarijom, podignut 1962. kao i
zvonara. U okviru priprema za proslavu jubileja, poslednjih je godina
izvršena obnova konaka, zvonare, konzervacija živopisa u crkvi i
restauracija ikona i ikonostasa.
Manastir ima dve česme sa lekovitom
vodom po imenu Reduša i Jerinac. Obe su u prošlom veku bile veoma
cenjene i posećivane a nalaze se na mestima gde su po predanju pale
Jeličine oči.
Dali ste culi za kazivanje o bogatasu i siromahu?

Reci
cu vam -dosli bogatas i siromah da prisustvuju sluzbi u
manastir,bogatas svestan da je svo bogastvo stekao na tudja ledja
stalno je davao velike priloge -donacije manastiru pri tome molio
Gospoda da mu oprosti za sve grehe sto je pocinio.Siromasni seljak se
stalno zalio Gospodu recima -Gospode ja ti se stalno molim,dolazim
redovno na sluzbu ai dalje sam bedan i siromasan daj i meni da i ja
imam veliko imanje kao i ovaj bogatas a ne da samo bedujem,stalno je to
ponavljao kada god je prisustvovao sluzbi ne vodeci racuna o tome da je
i on za vreme svog zivota gresio i da je prvo trebao da se ispovedi pre
nego sto nesto hoce da mu se ispuni. Gospod mu se jednom obratio recima
da on sve vidi i zna dusu svakog zivog bica da netreba nista traziti od
njega vec da mu se treba stalno moliti i imati veru u njega pa ce se
sve imati.Coveku netreba bogastvo ako nema srece i zdravlja.Neka je
Gospd stobom i zelim ti dobro zdravlje kao i tvojoj porodici.Sbogom.

Manastir JAZAK sa crkvom SVETE TROJICE





Na
južnim padinama Fruške Gore blizu Vrdnika na kraju sela Jazak nalazi se
istoimeni manastir. Dolazi se iz centra banje Vrdnik desno - postoji
putokaz i u centru sela Jazak skrene se desno i ide pravo do manastira.
Pre sadašnjeg postojao je Stari Jazak koji je bio posvećen Vavedenju.
Ktitor Starog Jazka bio je Despot Jovan Branković u 15 veku.Stara crkva
je bila oslikana. Godine 1705 u Stari Jazak donete su mošti Cara Uroša
nejakog poslednjeg iz loze Nemanjića iz manastira Sudikove kod
Nerodimlja na Limu. Mošti su više puta seljene i uvek vraćane u Jazak.
Kada je inače mala crkva manastira Stari Jazak postala pretesna od
posetilaca i poklonika moštima Cara Uroša, na mestu Gradac 1736 god
nedaleko od Starog Jazka počela je gradnja današnjeg Novog Jazka. Stari
Jazak je vremenom srušen.
Danas su tamo samo ostaci. Manastirski kompleks se sastoji od crkve sa zvonikom,
konacima
koji sa tri strane okružuju crkvu, dok je sa četvrte strane zid i
zasvođeni ulaz u manastirsku portu. U sredini porte je manastirska
crkva sa trospratnim zvonikom.
Crkva je zidana crvenom ciglom i
belim kamenom. Fasada je dekorisana turskim dekorativnim elementima.
Novi Jazak posvećen je Svetoj Trojici. Unutrašnjost crkve je živopisana
1761 god. a ukrašava je ikonostas koji je radio Dimitrije Bačević 1769
god.sa svojim učenicima Teodorom Kračunom i Dimitrijem Popovićem.
Ikonostas ima 58 ikona. Na vrhu se nalazi pozlačen krst.
Dva
manastirska stuba koja pridržavaju kube zaklanjaju ikonostas tako da se
ne može sagledati u celosti. Pod crkve je pokriven mermernim pločama.
Ispred tih stubova nalaze se dve ikone.Tron Bogorodice a na drugom
desnom stubu tron Cara Uroša. Ispred tog stuba i freske nalazi se kivot
sa moštima cara Uroša koji je umro 1347 god. Najveći i najdetaljniji
radovi na manstirskom kompleksu urađeni su u periodu od 1926-1930 god.
Manastir je aktivan i o njemu brinu monahinje.

Manastir Tuman





Manastir Tuman lociran je u "dražestnoj dolini planina golubački" na obali
istoimenog potoka. Za ime manastira vezano je nekoliko predanja vezanih
za ime Miloša Obilića, proslavljenog junaka epskih pesama kosovskog
ciklusa. Po tim predanjima Miloš, koji je vojvodovao u ovom kraju sa
dvorcem u obližnjem selu Dvorištu, u lovu je nehotice smrtno ranio
pustinjaka Zosima Sinajita, koji se podvizavao u obližnjoj pećini. Kada
htede da ga ponese vidaru na lečenje, pustinjak odmahnu i reče: "Tu
mani!" tj. nema leka - pusti da tu umrem. Da okaje greh, Miloš podiže
zadužbinu - manastir u koji polaže Zosimove mošti, ali u jeku radova
stiže knežev poziv da pođe u boj: "Tu mani, pa dođi na Kosovo!" Od
dvostrukog uzvika "Tu mani!" manastir dobija ime Tuman. Cela priča nema
istorijskog osnova, jer je Miloš Obilić bio tako sitan plemić da
savremeni izvori uopšte ne beleže odakle potiče, a danas ga svojata
nekoliko mesta u Srbiji (Pocerje, Kosovo, Novi Pazar), dokazujući da je
baš njihov. Pored Tumana, narodno predanje pripisuje Milošu crkvu u
Kiseloj banji kod Podujeva i manastir u Kormanu kod Niša. Mi čak nismo
sigurni da se on zvao Miloš (K)obilić, jer pisanje turskih hroničara,
da je "Murata ubio srpski plemić Biliš Kubila" protumačeno je kao
turska transkripcija imena Miloša (K)obilića. Ustvari radi se o igri
reči. Izraz "biliš kubila" znači "Onaj koji zna zadati udarac". Dakle,
"Murata je ubio srpski plemić koji zna zadati udarac". Bio to Miloš
Obilić ili ne, očigledno je "znao zadati udarac", a nas ostavio u
dilemi po pitanju njegovog porekla. S druge strane, sa mnogo se više
osnova ime Tuman može dovesti u vezu sa korenom grčke reči timvos tj.
grob, ili pak sa korenom latinskih reči tumulo - ukopati i tumulus -
grob, tumulo inanis - prazan grob (kenotaf), što bi u svakom slučaju
ukazivalo na postojanje nekog groba iz antičkih odnosno rano
hrišćanskih vremena. Ne treba odbaciti ni pridev tumulosus - humovit,
bregovit, jer je ovaj kraj zaista takav. Možda poreklo imena treba
tražiti i izvan Balkanskih predela, jer u Jermeniji postoji manastir
istog imena, a kod Rusa prezime - Tumanski i Tumanov. Neka veza svakako
postoji.
Ne znamo ni vreme izgradnje manastira niti njegovog
ktitora. Pomen o njemu ne pojavljuje se u dokumentima iz vremena
srednjevekovne države, pa ga nema ni u prvim turskim popisima. Tek
popis iz 1572-3. godine, beleži dva manastira svetog Arhangela u nahiji
Pek. Jedan od njih se identifikuje sa Tumanom. Popis ne određuje bližu
lokaciju manastira niti daje brojno stanje monaha, već samo njegovu
novčanu obavezu od 160 akči koju plaća sultanovoj blagajni. Popis iz
vremena sultana Murata III određuje lokaciju manastira "kod sela
Tumana". Ovaj popis pruža nešto više podataka: u manastiru žive dva
monaha, a godišnja davanja dostigla su zavidnu cifru od 1.512 akči, što
govori da je manastir imao solidan zemljišni posed i prihode. Svakako
da je na položaj i stanje Tumana povoljno uticala obnova Pećke
patrijaršije pod Makarijem Sokolovićem. U drugoj polovini XVI veka
nastalo je u ovom manastiru jedno književno delo, tzv. Tumanski
apokrifni zbornik koji se danas nalazi u arhivu Jugoslovenske akademije
znanosti i umetnosti u Zagrebu. Nismo u prilici da čitaocima predočimo
kako je manastir proveo XVII vek, šta je preživeo u vreme Bečkog rata i
seobe Srba pod Arsenijem III, jer ga izvori ne pominju, pa se
pretpostavlja da je tada opusteo. Izvori su malo izdašniji tek u prvoj
polovini XVIII veka, tj. u vremenu austrijske okupacije severne Srbije.
Po izveštaju Maksima Ratkovića, egzarha beogradskog mitropolita,
manastirska crkva je "stara crkov" zidana od kamena, sa svodom od
kamena a pokriven ciglom. Priprate nema. Ostali opis govori o krajnjem
siromaštvu, jer nema ništa od bogoslužbenog inventara, čak ni putira ni
diskosa niti kadionice ni kandila. Samo dve bele odežde, jedan oktoih,
jedan trebnik i "zakonik rukopis srbski, svetogorac kaluger pisal".
Osim monaha Isaije, rodom iz Hercegovine, učesnika crkveno-narodnog
sabora u Sremskim Karlovcima 1735. godine, drugih monaha nema.
Izdržavao se od manastirske parohije koju je činilo 30 domova.
U
vreme Kočine krajine, manastir je paljen od strane Turaka. Po pisanju
Joakima Vujića manastir je obnovljen i manastirskoj crkvi je 1797.
godine dozidana priprata, pa je dužina crkve sa pripratom i oltarom
iznosila 53 stope a širina i visina bile su podjednake - po 19 stopa.
Stradanje Tumana se ponovilo u vreme Prvog srpskog ustanka, a obnovu je
dočekao u vreme kneza Miloša. Zasluga za to pripada Pavlu Bogdanoviću,
knezu požarevačke nahije. On je, sa ostalim priložnicima, podigao 1826.
godine kelije manastirske, kako svedoči natpis na njima.
Manastir je
u prošlom veku imao 15 hektara obradive zemlje i oko 400 hektara šume.
Zemlja je donosila mali prihod, ali je proređivanje šume izdržavalo
manastir, jer je bilo orahovih i hrastovih stabala debljine 1,5-2,0 m
koji su korišćeni za izradu železničkih pragova. Prihod je dopunjavala
zakupnina od kafane koju je manastir izdavao u najam i vodenica
potočara. Godine 1879. zemljotres je rastresao manastirsku crkvu koja
je na nekoliko mesta "prepukla", kao i sve ostale manastirske zgrade,
na kojima se pojavilo mnogo opasnih pukotina. Okružni inženjer je posle
pregleda i snimanja situacije, podneo izveštaj da ne vredi popravljati
nijednu zgradu, jer je sve toliko nesigurno i trošno da neće dugo
trajati. Pošto nije bilo novca da se sve sruši i iznova podigne,
izvršena je 1883. sanacija pod nadzorom inženjera Čermaka, a Nestor
Bosiok izradio je novi ikonostas za 15 cesarskih dukata. Ipak, 1910.
godine srušena je crkva jer je bila sklona padu i ugrožavala vernike.
Balkanski ratovi (1912-13) i Prvi svetski rat (1914-18), odložili su
izgradnju nove crkve, pa je sadašnja crkva podignuta tek 1924. godine.
Godine
1934. u Tuman je preseljeno rusko monaško bratstvo iz manastira
Miljkova. Od 1966. godine Tuman je ženski opštežiteljni manastir.
CRKVA
svetog arhangela Mihaila, zidana je u srpsko-vizantijskom stilu, sa
fasadom dinamično raščlanjenom lukovima i kordonskim vencima, a bogato
ukrašenom dekoracijom u formi rozeta i šahovskih polja. Oltarska i
bočne apside, iznutra polukružne, spolja su petostrane sa okruglim
prislonjenim stubovima na uglovima, povezanih lukom. U timpanonu su
postavljeni okrugli prozori sa kamenom rozetom, okruženi dekoracijom u
formišahovskih polja. Nad centralnim delom naosa uzdiže se
četvorostrano postolje na koje je položen osmostrani tambur kupole. Na
stranicama tambura kupole nalaze se dugi uzani prozori, a nad pripratom
nalazi se, od kupole nešto niži, četvorostrani zvonik sa biforama na
svakoj strani. Krovni pokrivač je limeni. Spoljašnja fasada je sa dva
kordonska venca podeljena na tri pojasa, sa prozorima u srednjem.
Prozori na priprati su dvodelni, dok su ostali jednodelni. Glavni ulaz
se nalazi na zapadnoj strani, a sporedni na severnoj pevničkoj apsidi.
Unutrašnjost crkve je pre par godina živopisana. Ikonostas je nizak,
sličan srednjevekovnim, tako da ne zaklanja živopis u oltarskom
prostoru. U naosu crkve se nalazi kivot sa moštima svetog Zosima
Sinajita.
VELIKI KONAK (23h9m) podignut je 1935-7. godine za potrebe
uvećanog bratstva. U prizemlju se nalazi 11 malih kelija za monahe, a
na spratu kapela posvećena prazniku Pokrova Presvete Bogorodice,
prostorije za episkopa, duhovnika kao i radionica.
MALI KONAK je podignut od materijala starog konaka u stilu moravske seoske kuće, ima samo kuhinju i dve sobe za goste.
ISPOSNICA prepodobnog Zosima Sinajita nalazi se u pećini i čine je dve prostorije.
Iznad nje se nalazi i KAPELA PREPODOBNOG ZOSIMA SINAJITA.
Na južnoj strani, na levoj obali Golubačkog potoka, je manastirska vodenica do koje se stiže mostićem i koja je u funkciji.
Srećemo se sa dva naziva: Tuman i Tumani. Na manastirskoj kapiji kovanim slovima je ispisano 'MANASTIR TUMANI'
Manastir je udaljen desetak kilometara od Golupca, a može se do njega stići i sa puta Maljdanpek - Požarevac.

Mananstir Zlatenac





Mananstir Zlatenac posvećen je Svetim Vračevima.
Manastir
je sagrađen oko 1427.godine, za vreme vladavine Despota Stefana
Lazarevića. Manastir pripada resavsko-moravskoj školi, grupi od 12
manastira čija je istorija tesno povezana sa manastirom Manasija.
Na
desnoj obali Velike Morave, južno od Svilajinca, a zapadno od
Despotovca i manastira Manasije, u Donjoj Resavi, nalazi se šest
manastira nastalih verovatno u istom razdoblju - krajem XIV i početkom
XV veka - kada i manastiri Ravanica i Manasija (Resava).
To su,
idući od juga: manastiri Jaković (odnedavno parohijska crkva), Tomić,
Radošin (Radešin), Ivković (o njemu ne nalayim podataka), Zlatenac,
Dobreš, Miljkov manastir, i ostaci manastira Devesinje.
Ima
podataka da je 1420. u Bukovici (sada Miljkov manastir) radila
prepisivačka škola. Ako se ima u vidu da je Manasija (Resava) bila
veliki prepisivački centar, tj. centar 'izdavanja i štampanja' knjiga,
a da se neretko prepisivanje obavljalo i u 'filijalama', nije
isključeno da su ovi donjoresavski manastiri imali tu ulogu.
Crkva ima veličinu 9,87 x 5,41 u obliku pravougaonika sa polukružnom oltarskom apsidom.
Nije
poznato kada je manastir tačno porušen. Najverovatnija pretpostavka je
da se to dogodilo neposredno posle velike seobe Srba 1690. godine.
Manastir
Zlatenac je više puta dizan od temelja (ili obnavljan): prvi put
1923/1924; drugi put 1952/1953; treći put 1966.god. i četvrti put
1983/1984.
Danas je Zlatenac ženski manastir
Dalje, u tekstu pod navodnicima, koristim tekst iz novina.
Manastir
''Nadživeo
seloDo godine 1825, na desnoj obali Velike Morave, nedaleko od
Svilajnca, postojalo je selo Zlatenac. I u njemu svetinja podignuta u
doba despota Stefana Lazarevića. U akciji kneza Miloša, kojom je vršeno
ušoravanje i grupisanje sela i doterivanje gradova, ovo selo je, zbog
čestog plavljenja i neprikladnog rasporeda kuća - raseljeno. Ali,
temelji crkve posvećene svetim Vračima i dalje su ostali mesto
okupljanja i molitve. Sveto mesto i izvor lekovite vode postajali su
sve poznatiji, pa su tu dolazili i vernici iz udaljenih krajeva zemlje.
A legenda o petorici braće, koji su podigli pet manastira u monaškoj
oazi Donje Resave, nastavila je da živi, da se dopunjuje i otkriva nove
detalje iz života ovog kraja.
Iako svaki stanovnik ovog kraja zna da
je manastir dobio ime po selu, prvo će vam ispričati priču o Tuti,
Jakovu, Miljku, Tomi i Zlatku i uputiti vas da posetite i ostale
svetinje, koje nose imena po svojim "osnivačima".
Da li je ktitor
despot Stefan ili neko od njegove vlastele nije nikada tačno utvrđeno,
ali je sigurno da je manastir nastao u vreme kulturnog i duhovnog
procvata moravske Srbije. U njemu su boravili učeni ljudi koji su
pomagali prosvetiteljskom radu, čiji su centri bili u Manasiji i
Ravanici. U isto vreme bio je i stecište monaha koji su bežali ispred
Turaka iz južnih krajeva i sklanjali se u ovaj i obližnje manastire.
Dolaskom Turaka i u ove krajeve, manastir je do temelja spaljen, ali
narod je i dalje ovo mesto, nazvavši ga crkvine, poštovao kao
svetilište.
Pisani dokument u kome se pominje Zlatenac, datira
spočetka 18. veka, iz vremena austrougarske vladavine. Na
generalštabnoj karti ucrtano je i selo Zlatenac sa crkvom, koje je
prema daljim podacima, opustošeno, a crkva urušena. Kasnije, 1734.
godine, postoji zapis da je "manastir Zlatenac živ i da peva...’’
Smatra se da iz tog vremena potiče legenda o petorici braće, kao
osnivačima pet manastira, koji su, verovatno, pomagali njihovu obnovu.
Ponovo
je manastir porušen 1811. godine. Zabeleženo je da su Turci, posle
gušenja Prvog srpskog ustanka, rušeći svetinje u ovom kraju, manastir
Zlatenac "gađali topovima sa susednog brda’’.

Četvrta obnova
manastira počela je početkom 1980. godine, kada je Zlatenac prestao da
bude metoh Miljkovog manastira (stare Bukovice) i postao samostalni
opštežiteljni, ženski manastir.
Danas, do ove svetinje dolazi se
asfaltnim putem. Dočekaće vas mirni, skriveni kutak, organizovan kao
uzorno domaćinstvo, okruženo šumom, livadama, vinogradima i Moravom. Na
ulazu, sa leve strane pčelinjak, sa dvadesetak košnica, sa desne tor u
kome se gaje dugouhe ovce i koze, bele i braon boje. U dvorištu, kojim
dominira novi zvonik, šetaju kokoške, čokanjuše i paunovi, koji se
šepure, kao da su svesni svoje lepote.
U centralnom delu je crkva
posvećena svetim vračima, Kozmi i Damjanu, a iza nje, uređena česma, sa
sobrašicom, za odmor starih i umornih.
Iza česme staza sa 164
stepenika i malim odmorištima, vodi do vodenice, koju su manastiru
darovali braća Ilić, iz sela Brzan kod Batočine, sa željom da posluži
"manastiru i narodu i pomogne vraćanju duhovnosti i tradicije’’. (Na
slikama se vidi i da je prevoz onoga što se melje mehanizovan - po
šinama postavljenim na stmini vuče se vitlom na struju vagonet sa
robom.)
U arhivu, u Jagodini piše da je krajem 19. veka na "ovom
potezu bilo 96 vodenica vrtlara, koje su velika prepreka za plovidbu’’.
Danas je ovo jedna od retkih u kojoj meštani obližnjih sela mogu
samleti kukuruz i pšenicu. Možda će u njoj, dok vodenički točak pravi
beskonačne krugove i paspalj poleže po vodeničarima, nastati nove
legende i nastaviti se stare priče, poput one o manastirima koji su
posvećeni apostolima (Tomić, apostolu Tomi, Jaković - Jakovu...).
Možda
će se u neko, još nesagledivo, buduće vreme govoriti da je manastir
Zlatenac dobio ime po tome što se u njegovoj vodenici najlepše mlelo
zlatno, kukuruzno zrno.''
(Tomislav Ž. Popović "Danas" okt. 2006.)
Živopis u crkvi je novijeg datuma. Fotografije živopisa su sa interneta.
Manastir Zlatenac nalazi se na oko 10 km udaljenosti od Svilajnca u ataru sela Gložana.
Manastir Zlatenac
Između
sela Radošina i Gložana, na desnoj obali Velike Morave, postojalo je
selo Zlatenac koje je 1825. godine knez Miloš raselio u poznatoj akciji
urbanizacije gradova i ušoravanja i grupisanja sela. U ataru bivšeg
sela Zlatenca ostali su temelji stare crkve kod kojih se narod okupljao
o praznicima, posebno zbog izvora lekovite vode koji se nalazio u
neposrednoj blizini.
Narodna tradicija koju je zabeležio Milan Đ.
Milićević, o petorici braće, ktitorima pet manastira na ovom prostoru -
Tuta (crkva na tzv. Tutinom brdu u Malom Popoviću), Jakov (Jaković
blizu Morave), Toma (Tomić), Zlatko (Zlatenac u Radošinu) i Miljko
(Miljkov manastir u Gložanu) - neprihvatljiva je ne samo zbog
naivnosti, već i zbog mnogo drugih razloga. Manastir je dobio ime po
selu, koje se u prvoj polovini XVIII veka pominje kao nenaseljeno.
Jednostavno, narodna mašta je gustinu svetinja na malom prostoru
pokušala da objasni rođačkim odnosima njihovih ktitora. Ktitore ovog i
ostalih malih manastira u Resavi, treba tražiti ili među sitnom
vlastelom iz doba despotovine, ili među monasima koji su izbegli sa
juga iz predela pod turskom okupacijom, a ovde su im u blizini bile dve
značajne i poštovane vladarske lavre - Ravanica i Manasija.
Nikakvih
podataka o manastiru nemamo iz vremena slobodne srpske države i prvih
vekova turskog ropstva. Tek u doba austrijske okupacije severne Srbije
pominje se jeromonah Sofronije u Zlatencu 1734. Znači da je manastir
postojao, ali u kakvom stanju nije poznato. Ni Joakim Vujić niti Vuk
Karadžić ne pominju manastir Zlatenac.
Obnova manastira Zlatenca
otpočela je 1952. godine a završila se tek 1966. godine kada je episkop
Hrizostom izvršio njegovo osvećenje. Najveći deo posla su obavili
vernici sela Gložane, kao i monasi Miljkovog manastira, a sve uz
stručnu pomoć Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz
Kragujevca. Mehanizacijom i potrebnim materijalom obnovu su pomogla i
društvena preduzeća: TE Morava iz Svilajnca, Kablovi iz Svetozareva i
Vodovod iz Kragujevca.
Crkva manastira Zlatenca posvećena je svetim
lekarima Kozmi i Damjanu, zidana je od sige sa nešto peščara i
lomljenog kamena. Crkva ima pravougaoni oblik osnove sa oltarskom
apsidom na istoku. Nad centralnim delom se izdiže osmostrana kupola
oslonjena na kvadratno postolje. Dvovodni krov pokriven je crepom.
Živopis je nov.

Manastir Vitovnica





Manastir Vitovnica lociran je na jednom uzvišenom platou na desnoj obali reke
Vitovnice pri njenom izlazu iz klisure zvane Skop, a između dva visoka
brda - Faca (istočno) i Urlaja (južno) i najvišeg vrha Sumorovac. Na
koji metar od oltara diže se jedna okomita stena koja nadvišuje
manastir i sprečava da ga sunce zadugo izjutra ogreje. Na toj steni,
koja po Joakimu Vujiću: "manastiru za obgradu služi", mnogo je
porušenih zidina i, kažu, porušenih kapelica. Na vrhu se nalazi jedna
mala pećina, "ljudska je ruka nije nimalo doterivala ni ukrasila", a u
njoj su se po predanju podvizavali monasi.
Ime manastira, se u
srednjem veku javlja kao Vitelnica, Viteonica, Vitaonica, Vitomnica,
Vitovnica. Ako je ime dobio po reci, onda u korenu reči leži imenica
"vitl" koja označava točak koji voda okreće (npr. "vodenica sa dva
vitla"), što upućuje na vodenice ili valjarice kojih je bilo na brzoj
planinskoj reci. Međutim, ime se može izvesti i iz glagola "vitati" -
obitavati, boraviti, gnezditi, što upućuje na gostionicu ("vitalnica")
ili na sam manastir koji se u srednjem veku naziva "vitalište inoka",
tj. obitavalište monaha, a to je isto što i reč "obitelj", kako se
manastirska bratstva nazivaju u bogoslužbenim činovima.
Sigurnih
podataka o vremenu izgradnje manastira nemamo, jer nedostaje osnivačka
povelja, ktitorski natpis ili ktitorska kompozicija. Nesumnjivo, ovo je
posle Trške crkve - najstarija crkva u Braničevskoj eparhiji.
Dvojezični natpis (starosrpski i jermenski) na kamenu uzidanom u
severni zid dozidanog dela crkve, govori o crkvi svetih apostola Petra
i Jakova koju je 1218 godine podigao Vlado sin Babugov. Natpis nameće
dva pitanja na koje postoje različiti odgovori. Prvo, odakle potiče
ovaj kamen? Po jednima, nađen je na istom mestu prilikom obnove crkve,
po drugima donet je sa nekog starog crkvišta u selu Ždrelu. Mnogi
naučnici prihvataju da potiče sa starije vitovničke crkve. Drugo je
pitanje, koje je nacionalnosti Vlado: Srbin, Bugarin ili Jermenin?
Prisustvo više slova tankog "jer" u natpisu upućuje na srpski pravopis.
Danas je prihvaćeno mišljenje da je severna srpska granica u vreme
Stefana Prvovenčanog bila na Dunavu, jer Studenički tipik propisuje da
se za godišnje parastose ktitoru donosi riba iz Zete i sa Dunava.
Logično je pretpostaviti da je Dunav bio u srpskoj državi kao i Zeta.
Kasnija tradicija, kako u samom manastiru tako i u okolnim selima,
vezuje Vitovnicu za srpskog kralja Milutina koji je ove prostore
konačno pripojio Srbiji. Moguće je da je ovaj veliki zadužbinar obnovio
staru crkvu, ili samo zapovedio da se obnovi, jer se u jednom
prošlovekovnom zapisu kaže: "sozdan bist ... poveljenijem
blagočestivago kralja serbskago Milutina".
ISTORIJA - Za svo vreme
trajanja srpske srednjevekovne države, nemamo nikakvih podataka o ovom
manastiru. Pominju ga tek turski popisi. Popis iz godine 1537. kaže da
u manastiru Prečiste na reci Vitovnici žive dva monaha, a obaveze
manastira prema sultanovoj blagajni iznose 400 akči. Sledeći popis
locira manastir kod sela Vitovnice. U njemu žive tri monaha a obaveze
su mnogo uvećane i iznose 1.678 akči. Nesumnjivo da je manastir u
materijalnom pogledu dobro stajao, jer je 1557. godine u vreme igumana
Makarija, čuveni zlatar Vuk Kondo okovao zlatom vitovničko evanđelje.
Manastir je i narednih decenija napredovao iako je teško objasniti kome
i čemu treba da zahvali. Tako popis iz vremena sultana Murata III,
beleži da u manastiru živi 6 monaha, a obaveze iznose 2.500 akči.
Sređene materijalne prilike, dobar starešina i vredno i vešto bratstvo,
obogatili su manastirsku biblioteku prepisima mnogih knjiga. Istoriju
manastira kroz čitav XVII vek možemo da pratimo kroz zapise na
manastirskim knjigama. Seobe krajem XVI veka pod Arsenijem III, i u
narednom veku pod Arsenijem IV, raznele su vitovničke knjige na razne
strane: jedan psaltir iz 1661. godine nalazi se u Narodnoj biblioteci,
jedna knjiga iz 1619. u Kijevu, jedna u patrijaršijskoj biblioteci u
Sremskim Karlovcima, jedna knjiga iz 1628. u manastiru Pakri, itd.
Seobom je i pečat vitovničkog igumana Visariona iz 1703. godine, dospeo
u manastir Krušedol, a srebrna čaša - rad kujundžije Luke iz Ćiprovca
iz 1662. godine - nalazi se u Bešenovu. Tu se nalazi i pomenuto, zlatom
okovano evanđelje iz 1557. godine. Činjenica da su knjige i
bogoslužbeni inventar manastira Vitovnice rasuti na sve strane,
pokazuje da se vitovnički monasi u zbegovima i seobama nisu držali
zajedno već su se rasuli i pridruživali bratstvu drugih manastira.
Zanimljivo, vitovnički monasi se i u izbeglištvu trude da bogoslužbeni
inventar uvećaju i obogate, pa u Sent Andreji okivaju u zlato jedan
krst.
U vreme austrijske okupacije severne Srbije (1718-1739),
egzarh Maksim (Ratković) posetio je Vitovnicu i ostavio opis manastira
u kome uz igumana ima samo dva monaha. Za crkvu kaže da je "drevna"
(tj. stara), crepom pokrivena a ispred crkve se nalazi "šator od
drveta" pod kojim verovatno podrazumeva pripratu. Veoma je dobro
snabdeven knjigama, delom štampanih u Rusiji, ali i sa mnogo
rukopisnih: 10 mineja, 2 evanđelja, po 1 triod, "plačevnik", žitije
svetih, Zlatoustove besede, besede Jefrema Sirina i Otačnik. Solidan je
i inventar: svilene odežde, putir, diskos, kašičica, zvezdica, pojas,
pavta i 2 kandila - sve od srebra. Iguman Danilo bio je učesnik
crkveno-narodnog sabora u Sremskim Karlovcima 1735. godine. U vreme
Kočine krajine, manastir je stradao od Turaka. Tada je popaljen i
kelije su mu srušene do temelja. Potom je bio toliko zapušten da je
seoska stoka u njemu obitavala.
Već od vremena Karađorđeva monasi i
seljaci su počeli da ga postepeno opravljaju. Prvu obnovu manastira
obavio je Ilija Dobrilović, trgovac iz Bistrice, ali nemamo podataka o
tome koga je obima ona bila i na šta se ta opravka odnosila. Sledeću
obnovu vrše: Paun Matejić iz Melnice, buljubaša Petra Dobrnjca a posle
vojvoda mlavski, koji je pripratu dozidao, i Stevan Dobrnjac, brat
Petrov, knez moravski u vremenu 1815-1821 sa sedištem u Požarevcu, koji
je na starim temeljima obnovio konak sa dve sobe i kuhinjom. Prava
obnova izvršena je tek u vreme kneza Miloša i to pred kraj njegove prve
vlade. Od 1837. godine kada su podignute neke zgrade, počinje
vaskrsavanje i uspon Vitovnice, da bi 1856. godine manastir bio
kompletno obnovljen. Tada je obnovljena crkva, dozidana priprata sa
zvonikom, postavljen pod od mermera, a cela crkva pokrivena "belim" tj.
pocinkovanim limom. U samoj crkvi živopisane su sve površine. Taj su
posao obavila braća Milija i Ivan Marković iz Požarevca, za 100
cesarskih dukata. Ikonopisom su se bavili i njihovi sinovi Radovan i
Nikola, a često su im se pridruživali Dimitrije Postniković i Janko
Lazarević. Novi konak izgrađen 1850-51. godine stajao je manastirsku
kasu oko 8.000 groša. Ispred crkve je podignuta česma.
Prilikom ovih
radova podignuta je jedna zgrada od tvrdog materijala izvan
manastirskog kruga, u čijem su prizemlju smešteni: školska učionica,
stan za učitelja, kuhinja i prenoćište za đake, a na spratu dve sobe za
"sreskog starešinu kad u narodnom poslu izađe, a i za drugog kojeg
otmenog gosta". Škola je bila zaista potrebna jer ranije nije
postojala. Zidana je manastirskim troškom, a narod je dao pomoć u
materijalu i radu. Pokretačka snaga i duša svih ovih radova bio je
iguman hadži Stefan, koji se trudio oko svih poslova. Sve je
finansirano iz manastirske kase.
Ove obimne radove omogućila je i
velika ljubav okolnih meštana prema ovoj svetinji, kao i solidna
materijalna baza stvorena u ovom veku. Treće decenije XIX veka manastir
je još uvek plaćao spahiji desetak, a osamdesetih godina istog veka
imao je 470 hektara obradivog zemljišta s prihodom od 610 dinara; 1.165
hektara planine koju je izdavao u popašu i skupljanje suvih drva za
3.409 dinara; kafanu i dućan koji su donosili 1.200 dinara; 3 vodenice,
nekoliko kuća, itd. Radi boljeg sagledavanja materijalne moći,
izvršićemo neka upoređenja. Sa godišnjim prihodom od 15-20 hiljada
dinara, Vitovnica je bila jača od slavnih vladarskih zadužbina Ravanice
i Manasije, nešto malo jača od crkve smederevske, a pet puta jača od
crkve požarevačke. Godine 1886. manastir je dao 150 dinara "na ratne
celji", tj. pomogao državnu blagajnu iscrpenu vođenjem rata sa
Bugarskom i Turskom. Ali već krajem te decenije počelo je opadanje
manastira, izazvano lošim gazdovanjem, raseljavanjem bratstva i
poplavama. U drugom svetskom ratu.

STUDENICA





Najpoznatiji srpski manastir STUDENICA se nalazi na 75km od Vrnjačke Banje u dolini
reke Studenice. Bogorodičnu crkvu je sagradio veliki Župan Stefan
Nemanja krajem 12. veka i namenio je sebi za grobnicu. Velika crkvena
priprata dozidana je kasnije kao i mala crkva svetog Nikole. Kralj
Stefan Milutin podigao je hram posvećen svetom Joakimu i Ani. Vrednost
i lepotu Studenici daju raskošna plastična dekoracija bogorodičine
crkve, bogatstvo fresaka u crkvi svetog Joakima i Ane i manastirska
riznica.

Studenički manastir je sagrađen oko 1190.g. nedaleko od
živopisne Ibarske klisure, 11 kilometara od naselja Ušće na Ibarskoj
magistrali. Odatle vijuga put kroz prelepe planinske predele, bogate
crnogoričnim šumama i cvetnim livadama, uzvodno uz brzu i i bistru
rečicu Studenicu, koja se kod Ušća uliva u Ibar. Manastir leži na mestu
punom mirisnih borovih šuma, između planine Radočela (1643m) i Čemerna
(1348m), koje se sastaju spuštajući se ka reci Studenici. Blistav
belinom mermernih fasada Bogorodičine crkve, sa purpurnim akcentima sa
kupola, okružen prstenastim zidom i konacima, manastir sa svojom
okolinom čini jedinstvenu i harmoničnu celinu neprolazne i uzbudljive
lepote.Studenica i Hilandar predstavljaju svojevrsno zaokruženje
vladarskog dela Nemanjinog, njegov ktitorski vrhunac i hrišćansko
savršenstvo. Nemanjinom ktitorskom podvigu pridružuje se delatnost
njegovih sinova - Velikog kneza Vukana i Velikog kneza Stefana, ali
svakako najveća uloga u dovršavanju manastira i uređenju monaškog
života u njoj pripada Rastku, Savi među monasima.

Arhitektura,
skulptura i živopis studeničkog katilikona ispoljavaju se kao
promišljeno ustrojeni znaci kojima se beleži misterija spasenja po
Novom Zavetu. Centralno mesto u studeničkom manastirskom kompleksu
zauzima monumentalna Bogorodičina crkva. Ona je sagrađena u poslednje
dve decenije 12. veka, dok je spoljna priprata naknadno dozidana.
Spoljni izgled crkve je izgrađen u duhu romanike, dok su arhitektonski
oblici građevine vizantijski. Ovaj srećan spoj dva shvatanja
arhitekture doveo je do rađanja novog, specifičnog stila koji nazivamo
Raškom školom. Stojeći na čelu zdanja ovog pravca u arhitekturi,
Bogorodičina crkva se ujedno smatra i najsavršenijim njegovim
ostvarenjem. Iako je stari živopis slikan na tri različite pozadine,
zlatnom, žutom i plavom, što je najviše zbunjivalo istraživače ipak su
sve freske u Bogorodičinoj crkvi iz 1208/9. godine. Prvobitni
studenički živopis je sačuvan u oltaru, zatim u potkupolnom prostoru,
na zapadnom zidu i u donjim delovima naosa. Centralno mesto u oltarskom
prostoru zauzima Bogorodica sa anđelima koji joj se klanjaju. Starom
slikarstvu pripadaju još i kompozicije Blagovesti i Sretenje na zidanom
delu oltarske pregrade. Monumentalna i potresna kompozicija Hristovo
raspeće zauzima središni deo zapadnog zida. Na zvučnoj tamnoplavoj
podlozi, toplookerne figure Hrista i drugih učesnika uzbudljive
religiozne drame, sa naglašenim ljudskom dimenzijama stradanja i bola,
ostvaruju harmoniju najvećih dela evropske umetnosti 13. veka. I ova
crkva, kao i Bogorodičina, simbolička je slika kosmosa. U kupoli koja
je simbol nebeskog prostora boravi nebeski car. Slikari i izgleda veoma
obrazovani naručioci programa nastojali su da ukažu na jedinstvo čina
zemaljske i nebeske liturgije u službi spasenja sveta i veličanja
Svevišnjeg. Najveću vrednost crkve Sv. Joakima i Ane predstavlja njen
izvanredan živopis. Sačuvan u velikoj meri, ujednačen po stilu i
estetskoj vrednosti, on pokriva sve zidove od poda do kubeta.
Slikarstvo ove crkve je nastalo u drugoj deceniji 14. veka, kao
vrhunsko delo Milutinovih majstora koji su oslikavali većinu njegovih
zadužbina.

Crkva Svetog Nikole ili Nikoljača , najmanja je i
najjednostavnija od tri očuvane crkve u manastirskom krugu. Važno mesto
u okviru manastirskog kompleksa zauzima trpezarija. Nalazi se zapadno
od Bogorodičine crkve. Podignuta je u 13.veku, verovatno za vreme
arhiepiskopa Save Nemanjića. Bratstvo manastira u današnje vreme
koristi Savinu trpezariju samo u svečanim prilikama i za obred
Badnjaka, starog srpskog običaja vezanog za Božićno slavlje. Kula nad
zapadnom kapijom spada među najznačajnije očuvane objekte u
manastirskom kompleksu. Po svom položaju i po verovatnom sklopu
odbrambenih postrojenja manastir nije bio tvrđava, ali je ličio na
utvrđene gradove.

Manastir Sopoćani





Manastir Sopoćani nalazi se blizu starog grada i prestonice velikog župana
Stefana Nemanje, Rasa, na bregu iznad izvorišta reke Raške. Manastir je
zadužbina kralja Stefana Uroša I. Po svojoj arhitekturi Sopoćani
pripadaju raškoj školi. Osnovnu vrednost Sopoćana predstavljaju freske
koje su prvobitno zahvatale 760 kvadratnih metara zidne površine, od
kojih se očuvalo više od polovine. Prema opštem mišljenju freske u
Sopoćanima su vrhunac ne samo srpskog, već i vizantijskog slikarstva
uopšte. Ove freske su logičan nastavak sjajnog slikarstva iz Studenice
i Mileševe, ali ih po umetničkoj vrednosti nadmašuju. Najpoznatija
sopoćanska freska je svakako Smrt Bogorodice, koja zahvata 40
kvadratnih metara. Sopoćani predstavljaju veliku galeriju najpoznatijih
fresaka čitavog srednjeg veka kod nas.

Manastir Sopoćani
posvećen je Svetoj Trojici. Osnovao ga je kralj Uroš. Crkva je
izgrađena 1260. godine. Kupola sa zvonikom je dograđena sredinom 14.
veka. Neki članovi kraljevske familije su sahranjeni u manastiru.
Fresko slikarstvo crkve je kompletirano 1270. godine. Kratko posle
kosovske bitke manastir je pretrpeo razna razaranja i obnovljen je za
vreme despota Stefana.
Crkva je jedinstvena građevina sa polukružnom
apsidom. Spoljni izgled crkve je romanskog stila. Portal i prozori su
napravljeni od kamenja. Graditelji su verovatno dolazili iz Jadranske
regije. Najranije freske nastale su 1273. godine. Jedna od fresaka
prikazuje Uroša prvog dok čeka kraljicu koju vodi Stefan Nemanja.
Takođe su prikazani i Stefan Prvovenčani i Uroš prvi sa modelima svojih
crkava.
Freske oko oltara su naslikane kasnije. Na jednoj je
prikazan Uroš prvi sa sinovima Dragutinom i Milutinom kao i ostalim
članovima kraljevske familije. Freske u kapelama su oslikane kasnije. U
južnoj kapeli se nalazi freska koja prikazuje smrt Stefana Nemanje i
prenos njegovih moštiju u Studenicu. Takođe postoje freske koje
prikazuju cara Dušana i njegovu ženu Jelenu. Ono što su fresko-slikari
u Sopoćanima uspeli u linearnosti i koloritu oslikati sreće se još samo
u italijanskoj renesansi.